In 2016 publiceerden vier onderzoekers – twee van de TU Delft, twee uit China – een wetenschappelijk artikel over technieken voor plaatsbepaling onder water. Omdat gps daar niet werkt, zochten ze een alternatief: onderwatersensoren die akoestische signalen uitzenden.

De toepassing kan nuttig zijn om de vervuiling van de oceaan te monitoren of voor de exploratie van grondstoffen, maar kan ook dienen voor ‘tactische surveillance’ en het lokaliseren van ‘objecten’. Richard Heusdens, hoogleraar aan de Nederlandse Defensie Academie, zegt dat deze studie zeer wel een militaire toepassing kan hebben.

Een van de twee Chinese onderzoekers is verbonden aan de National University of Defense Technology (NUDT), die onderdeel is van het Chinese leger: het People’s Liberation Army (PLA). De andere Chinese onderzoeker werkt bij een bedrijf dat zich toelegt op onderzoek, ontwikkeling en verkoop van draadloze communicatie voor militair en civiel gebruik. Tot slot is het geld voor het onderzoek afkomstig van vier Chinese fondsen en wordt een hoogleraar van de NUDT bedankt voor zijn ‘waardevolle’ bijdrage.

China is dan al vier jaar bezig met het stelselmatig innemen van de Zuid-Chinese Zee. Dat gebeurt onder andere door het annexeren en uitbouwen van riffen en atollen, de aanleg van kunstmatige eilanden en de uitbreiding van de vissersvloot, die vissers uit andere landen verjaagt. Het Permanent Hof van Arbitrage in Den Haag verwierp in 2016 China’s claim op de Zuid-Chinese Zee, maar van dat oordeel trekt het land zich niets aan.

Deze studie is een van de bijna drieduizend (om precies te zijn: 2994) voorbeelden van samenwerking tussen Chinese militaire universiteiten en Europese universiteiten die we traceerden. We deden dat in het kader van de China Science Investigation, een internationaal samenwerkingsproject onder leiding van Follow the Money.

De samenwerking vond plaats op allerlei gebieden: van dronestudies tot kunstmatige intelligentie, van ruimtevaart tot scheepvaart en van radar- tot onderwatercommunicatie.

De brede academische samenwerking tussen Europa en het Chinese militaire apparaat baart insiders grote zorgen. Denktanks, deskundigen en inlichtingendiensten stellen al jaren dat hoogst sensitieve kennis zo kan weglekken.

De Nederlandse Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) was de eerste Westerse inlichtingendienst die daarop wees. Al in zijn jaarverslag 2010 meldde de AIVD dat Chinese inlichtingendiensten belangstelling hebben voor hoogwaardige technologie en wetenschap van Nederlandse bodem. De dienst had bedrijven, universiteiten en andere instellingen toen al ‘actief’ gewaarschuwd.

In het jaarverslag over 2021 noemde de AIVD China de ‘grootste bedreiging voor de economische veiligheid van Nederland’

In het jaarverslag over 2021 noemde de AIVD China zelfs de ‘grootste bedreiging voor de economische veiligheid van Nederland’. In 2021 had het land onder andere interesse in communicatie-, ruimtevaart- en maritieme technologie. Die kennis wordt volgens de AIVD onder meer verworven via academische samenwerking.

Ook de Belgische inlichtingendienst VSSE waarschuwt al langer. ‘Studenten van militaire onderzoeksinstituten, zoals het Chinese National University of Defense Technology, worden uitgestuurd naar verschillende westerse landen waaronder België, waar ze kennis verwerven die essentieel is voor bepaalde militaire ontwikkelingen. De kennis die ze er opdoen, nemen ze mee naar het leger in hun thuisland. Aan de Belgische universiteiten zijn momenteel enkele tientallen van deze militaire studenten actief,’schreef de dienst in zijn jaarverslag 2019. In 2020 voegde de Staatsveiligheid van België daaraan toe: ‘De situatie is verontrustend omdat het fenomeen in omvang toeneemt sinds de Verenigde Staten de toegang van Chinese studenten tot hun land geleidelijk reduceren.’

Ook de andere Europese inlichtingendiensten waarschuwen de laatste jaren nadrukkelijk voor China’s zoektocht naar innovatieve technologie. De Deense veiligheids- en inlichtingendienst Politiets Efterretningstjeneste (PET) waarschuwde aanvankelijk in algemene zin voor het weglekken van hoogwaardige kennis en technologie naar andere landen, maar wees in een rapport van februari 2022 openlijk naar China. Volgens de PET kunnen vooral buitenlandse studenten en onderzoekers daarin een rol spelen. Het Duitse Bundesverfassungsschutz stelt dat Duitse wetenschappers en kennisinstituten zich niet van alle gevaren bewust zijn, en erger: ‘Of ze negeren het probleem.’

De inhaalslag van Xi Jinping

Van de 2994 onderzoeken die we traceerden, zijn er 2210 uitgevoerd met collega’s van de National University of Defence Technology (NUDT), de belangrijkste universiteit van het Chinese leger. De NUDT valt direct onder de Centrale Militaire Commissie, China’s hoogste defensie-orgaan. De voorzitter van deze commissie is president Xi Jinping. De NUDT behoort in China tot de top op het gebied van computerwetenschappen, optische en communicatietechnologie en ruimtevaart.

Onderzoekers van Europese universiteiten werkten ook samen met de PLA Information Engineering University, onderdeel van het leger, en met de China Academy of Engineering Physics (CAEP). De CAEP valt indirect onder de Centrale Militaire Commissie, en doet onder meer onderzoek naar de ontwikkeling van nucleaire, conventionele en laserwapens, en naar de toepassing van microgolven.

Hoewel Europese universiteiten al decennia onderzoek doen met wetenschappers van Chinese universiteiten, kwam die academische samenwerking vanaf 2013 in een stroomversnelling. De belangrijkste reden: Xi Jinping constateerde bij zijn aantreden eind 2012 dat China technologisch ver achterliep op het Westen. Wilde hij het land van een lage-lonen-productieland omvormen in een technologische supermacht, dan moest er het nodige gebeuren.

Sindsdien investeert China in de ontwikkeling van zijn universiteiten en samenwerking met het buitenland om daar kennis te halen. In het ambitieuze programma Made in China 2025, gelanceerd in 2015, zijn die plannen verder uitgekristalliseerd. Het doel: China veranderen in een slimme superstaat, die leidend is in moderne technologie als robotica, kunstmatige intelligentie, chipproductie en schone energie.

Volgens Danny Pronk, senior onderzoeker bij de Afdeling Veiligheid van het Instituut Clingendael, ligt China voor op schema: de plannen om het leger uiterlijk in 2025 te hebben gemoderniseerd, zijn inmiddels verwezenlijkt.

In 2049, wanneer de Volksrepubliek China honderd jaar bestaat, moet het land in Xi Jinpings visie bovendien de technologische, economische, politieke en militaire grootmacht van de wereld zijn. Deze ‘wedergeboorte’ gaat gepaard met de voltooiing van de modernisering van het leger; dat moet in 2049 niet alleen de strijd tegen bijvoorbeeld de VS kunnen opnemen, maar die ook kunnen winnen.

Topje van de ijsberg

Van de 350 duizend studies in onze database konden we er 2994 rechtstreeks linken aan instituten van het Chinese leger, via de onderzoeker zelf. Dat is waarschijnlijk het topje van de ijsberg, aangezien medewerkers van Chinese militaire instituten soms onder een schuilnaam opereren. Het aantal samenwerkingen neemt na 2012 sterk toe, met een dip na 2019, die mogelijk te verklaren is door de coronacrisis.

De liefde komt overigens niet van één kant: Europese academici zoeken zelf ook toenadering tot Chinese collega’s. De Chinese universiteiten staan internationaal hoog aangeschreven, Chinese studenten en promovendi leveren geld op en onderzoekers krijgen meestal financiering uit Chinese fondsen.

Een greep uit de onderzoeken die Europese onderzoekers met het Chinese leger uitvoerden:

• In 2018 publiceerde een Britse onderzoeker met vier collega’s van de NUDT een studie over het oppikken van radarsignalen. Al in de eerste zin wordt het doel duidelijk: ‘In modern electronic warfare environments, there are multiple-radar transmitting signals.’

• Een promovendus aan de Universiteit van Aalborg werkte aan geavanceerde 5G- en 6G-radiosignalen met een ingenieur uit China, die beweerde van een universiteit te komen die niet bestaat. Uit Chinese wetenschappelijke artikelen bleek dat de ingenieur werkzaam was bij de Information University of Engineering, een universiteit van het leger. Volgens de hoogleraar die het onderzoek leidde, heeft het onderzoek militaire toepassingen, zoals gps-systemen, radar en draadloze communicatie. De Deense inlichtingendienst PET haalde in 2021 het voorval aan om te illustreren hoe Deense studies en technologie kunnen weglekken en worden misbruikt.

• Vijf wetenschappers, waaronder iemand van het Duitse Fraunhofer Institute en een collega van de NUDT, wilden persoonlijke volgsystemen verbeteren teneinde mensen in een groep te kunnen identificeren en monitoren, ook als ze zich hebben vermomd. Autoritaire regimes kunnen zo’n systeem tegen hun eigen bevolking gebruiken. Dat is zeker in China een risico: Oeigoeren worden er op ongeëvenaarde wijze gemonitord. Dat is al sinds 2018 bekend, maar dit paper werd in 2021 gepubliceerd.

• In 2021 publiceerde een wetenschapper verbonden aan de TU Delft met vijf collega’s van het ruimtevaartinstituut van de NUDT een onderzoek naar de stuwkracht van een specifiek type raketmotor. Defensiespecialist Danny Pronk zegt daarover: ‘Deze toepassingen hebben hoogstwaarschijnlijk een militair doel. De NUDT houdt zich niet bezig met civiele ruimtevaart.’

‘Achter elk gepubliceerd paper staat mogelijk een Chinese militaire officier die aan een Europese universiteit heeft gewerkt en gestudeerd’

De wetenschappelijke samenwerking met het Chinese leger gaat verder dan we op basis van de gevonden studies kunnen zien, stelt onafhankelijk onderzoeker Alex Joske. Hij bracht voor het Australian Strategic Policy Institute (ASPI) de academische samenwerking met aan het Chinese leger gerelateerde universiteiten en instituten in kaart. Dat resulteerde in de China Defense University Tracker, een database die wereldwijd wordt geraadpleegd.

Joske: ‘Zorgwekkend is dat gepubliceerde papers maar een van de vele aspecten van de onderlinge banden vormen. Ze zijn een bewijs van diepgaander betrekkingen tussen deze PLA-instituten en Europese universiteiten en onderzoeksorganisaties. Achter elk gepubliceerd paper staat mogelijk ook een Chinese militaire officier die aan een Europese universiteit heeft gewerkt en gestudeerd, en die een relatie heeft opgebouwd die leidde tot deze samenwerking en onderzoekspapers. Deze gegevens zijn slechts het topje van de ijsberg wat betreft de Chinese militaire samenwerking met Europa.’

Technieken die onschuldig lijken, kunnen militair zeer relevant zijn. Onderzoeker Didi Kirsten Tatlow, co-auteur van het boek China’s Quest for Foreign Technology, zegt tegen Follow the Money: ‘Samenwerking op het vlak van wetenschap en technologie helpt China zijn militaire apparaat op veel vlakken te verbeteren. Die ontwikkeling stimuleert vervolgens de rest van hun wetenschap en technologie. [..] Europa voedt die machine. Het gezegde luidt: bijt niet de hand die je voedt. In dit geval zou ik zeggen: voed niet de hand die je zal bijten.’

Oceanografisch onderzoek

Veel van de duizenden onderzoeken met medewerkers van Chinese legerinstituten gaan over onderwaterdrones (gliders), onderwatersensoren en boeien met sensoren, of betreffen studies naar AI en wiskundige modellen die bij onderwaterdrones en -sensoren kunnen worden toegepast.

Die studies zijn niet rechtstreeks aan China’s annexatie van de Zuid-Chinese Zee te koppelen, maar de opkomst van oceanografisch onderzoek loopt daar wel parallel aan. Volgens Tatlow illustreert dit onderzoek hoe Europese landen China niet alleen op technologisch vlak helpen, maar ook op militair terrein.

China lijkt de kennis voor de bouw van de Grote Muur Onderwater onder meer uit Nederland te halen

Diezelfde maand kondigde de Chinese staatszender CCTV aan dat de overheid had besloten een grootschalig netwerk voor onderwater-surveillance in te richten, zowel in de Oost- als in de Zuid-Chinese Zee. Volgens regeringsambtenaren was het voornaamste doel ervan het milieu te monitoren, maar ze erkenden voor de camera dat het systeem ook nuttig kon zijn voor de ‘nationale verdediging’.

China lijkt de kennis voor de bouw van de Grote Muur Onderwater onder meer uit Nederland te halen. Het eerder genoemde onderzoek van de TU Delft met de NUDT uit 2016 over een soort onderwater-gps is een van de vele onderzoeken die Nederlanders met Chinese militaire academici naar dit onderwerp doen.

In 2018 deed de Technische Universiteit Delft onderzoek met de NUDT naar positiebepaling onder water, bedoeld voor allerlei toepassingen voor onderwaterdrones. De vier Chinese onderzoekers kregen geld uit drie Chinese fondsen.

China zet die onderwaterdrones al op grote schaal in. In december 2020 vonden Indonesische vissers in een strategisch zeegebied tussen de Zuid-Chinese Zee en de Indische Oceaan een drone in hun netten. De lichten van het torpedo-achtige gevaarte werkten nog, net als de sensoren.

Lacunes aanvullen

In september 2021 beschreef het Nederlandse onderzoeksinstituut The Hague Centre for Strategic Studies – gespecialiseerd in defensie- en veiligheidskwesties – op welke technologische terreinen China nog kennis behoeft. Het gaat bijvoorbeeld om AI, big data, robotica, fotonica (lichttechnologie zoals lasers), quantumtechnologie, halfgeleiders en lithografie (voor het maken van chips).

China wil deze kennis voor zowel civiele als militaire doeleinden verkrijgen. De impact van AI op militaire kennisontwikkeling zal volgens het HCSS ‘revolutionair’ zijn, net als die van quantumtechnologie. 

Inderdaad blijkt uit de China Science Investigation dat wetenschappers van het Chinese leger juist op deze gebieden samenwerking met Europese universiteiten zoeken.

Recent publiceerde het Hong Kongse dagblad South China Morning Post een serie artikelen over wetenschappelijke doorbraken van onderzoekers van de NUDT. Het betrof laser imaging-technologie waarmee je zelfs kleine objecten in de ruimte kunt opsporen, commerciële satellieten die tevens kunnen spioneren en technieken waarmee je kunt nagaan of satellieten zijn gehackt. Op al deze gebieden hebben medewerkers van de NUDT samengewerkt met Europese universiteiten.

Onderzoeker Tatlow bevestigt dat China strategisch gebruik maakt van de academische vrijheid en openheid in het Westen. ‘Als je de Chinese partij- en beleidsdocumenten leest en de statements van Chinese universiteiten, is duidelijk dat China merkt dat het vrijelijk zijn gang kan gaan in open samenlevingen als de onze. En inderdaad: wij perken zulk gedrag amper in. China is als een kind in de snoepwinkel: het kan hier rondlopen en van alles meenemen.’

Nederlandse universiteiten helpen een handje

Ondanks alle waarschuwingen werken ook Nederlandse universiteiten graag met hun Chinese militaire collega’s samen. In de China Science Investigation ontdekten we 288 studies uitgevoerd met militaire instituten.

De Universiteit van Amsterdam doet met de NUDT vooral onderzoek naar AI en sensortechnologie (93 studies), net als de Universiteit Leiden (37 studies). De Technische Universiteit Eindhoven doet met de NUDT vooral onderzoek naar AI en innovatieve materialen (21 studies). De TU Delft spant de kroon met 125 studies, vooral over robotica en kunstmatige intelligentie.

Eerder beschreef Delta, het journalistieke platform van de TU Delft, in een reeks artikelen hoe de TU Delft via die wetenschappelijke samenwerking het Chinese leger ‘onbedoeld een handje helpt’. Onderzoek van Follow the Money en RTL Nieuws laat zien dat het aantal samenwerkingen tussen Delft en Chinese wetenschappers met legerbanden nog groter is dan Delta al onthulde.

In de zomer van 2021 presenteerde de TU Delft trots een filmpje waarin verscheidene autonome drones een rommelige ruimte binnenzweven om daar een gaslek op te sporen. In de China Science Investigation vonden we diverse studies naar deze zwermtechnologie. Daar werkten steeds Chinese militaire onderzoekers aan mee.

Volgens drone-expert en jurist Jessica Dorsey, universitair docent aan de Universiteit Utrecht, zijn aan zulke studies reële risico’s verbonden: ze zijn ook interessant voor oorlogsvoering. Dorsey: ‘China is heel ver in zwermtechnologie. Ik ben niet snel bang, maar dat vind ik eng. China zet swarms nu voor lichtshows in, maar we zien zorgwekkende ontwikkelingen met drones die protesterende burgers tijdens de pandemie de les lazen. Je kunt zulke swarms bovendien vrij eenvoudig gebruiken om een poeder of bom af te werpen.’

Een studie uit 2021, uitgevoerd door onderzoekers van de TU Delft, de KU Leuven en de NUDT, vermeldt uitdrukkelijk de ‘militaire interesse’ voor drones, en bestudeert hoe deze vliegende robots autonoom 3D-visualisaties kunnen maken. 

Dorsey vindt de samenwerkingen met de militaire universiteiten problematisch. ‘Die zijn schimmig en zorgwekkend, mede vanwege China’s houding op het gebied van mensenrechten en academische vrijheid. Ik ben bovendien bezorgd dat er zo weinig over wordt gepraat. Waar komt het geld van die studies bijvoorbeeld vandaan? Dat wordt niet snel gecheckt, iedereen denkt vooral: wat mooi dat er geld is.’

Voor de faculteit Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek van de TU Delft is de maat vol: promovendi van de NUDT zijn nu een ‘no-go’

Defensie-expert Danny Pronk onderschrijft dat. ‘Universiteiten hadden lang de reflex dat ze het niet wilden weten. Voorts speelt een vergaande vorm van naïviteit vanwege het economische belang.’

Maar voor de faculteit Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek van de TU Delft is de maat inmiddels vol: promovendi van de NUDT zijn nu een ‘no-go’. Ook andere faculteiten zijn nu meer alert. Onderzoeker Riccardo Ferrari van de Faculty of Mechanical, Materials and Maritime engineering erkent dat zijn faculteit in 2019 de voor- en nadelen van onderzoek in samenwerking met militaire universiteiten nog te weinig tegen elkaar afwoog. ‘Gelet op wat we nu weten over de positie van de NUDT en die van andere Chinese militaire universiteiten, zouden we niet met hun wetenschappers hebben moeten samenwerken,’ zegt Ferrari.

Een woordvoerder van de TU Delft voegt daaraan toe: ‘We hebben intern nalevingsprocedures opgesteld, de China Tools, om dergelijke vormen van samenwerking voortaan te verhinderen.’ Luchtvaart en Ruimtetechniek is de enige faculteit van de TU Delft die geen NUDT’ers meer aanneemt of met ze samenwerkt.

Het ministerie van OCW houdt zich afzijdig

Terwijl de waarschuwingen van de veiligheidsdiensten in de loop der jaren urgenter werden, stimuleerde het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) de samenwerking met Chinese universiteiten juist.

Zelfs na de publicatie van de zogeheten ‘Chinanotitie’ van mei 2019, waarin de regering enerzijds de economische verlokkingen van zakendoen met China roemde, en anderzijds waarschuwde voor de ambities van de snelgroeiende grootmacht, kwam daar niet meteen verandering in. OCW zette opnieuw in op meer samenwerking. Dat blijkt uit documenten die Follow the Money via een wob-verzoek verkreeg.

Om de kennisuitwisseling met China te intensiveren, plande OCW begin 2020 bijvoorbeeld nog een ‘knowledge mission’ naar China – die overigens in het water viel door de pandemie.

Pas eind 2020 veranderde OCW voorzichtig van houding. In november 2020 kwam het ministerie met maatregelen gericht op het verhogen van de kennisveiligheid, en in december 2020 kondigde het maatregelen aan om het ‘bewustzijn te versterken’ over de risico’s van samenwerking in dual use-studies: onderzoeken die zowel civiel als militair bruikbaar zijn.

Maar hoewel de Europese regelgeving wel degelijk handvatten biedt voor strengere screening en regels omtrent kennisexport, beperkt OCW zich tot checklists, bewustwording en voorlichting aan universiteiten. Een ‘landenneutraal toetsingskader’ voor ongewenste kennis- en technologieoverdracht zou voorts voor meer bindende maatregelen moeten zorgen. Maar dat kader, waaraan het ministerie al ruim anderhalf jaar werkt, wordt op zijn vroegst in 2023 van kracht.

Wel zijn er enkele niet-bindende initiatieven van de grond gekomen. In juli 2021 presenteerde de koepelorganisatie van de universiteiten het Kader Kennisveiligheid Universiteiten. Daarmee kunnen universiteiten hun academische samenwerking met het buitenland toetsen. In januari 2022 publiceerde het kabinet de Nationale leidraad Kennisveiligheid, een gids voor bestuurders van kennisinstellingen die de risico’s van buitenlandse samenwerking moeten inschatten.

Ook opende het ministerie in januari 2022 het Rijksbreed Loket Kennisveiligheid. Een woordvoerder: ‘Wij geven alleen extra informatie en tips, zodat de instellingen zelf een goede afweging [kunnen] maken om een samenwerking aan te gaan of niet.’

De passieve houding van OCW leidt soms tot kritiek van andere ministeries. In oktober 2020 liet Ank Bijleveld, de toenmalig minister van Defensie, zich in het AD kritisch uit over het aantrekken van Chinese militaire doctoraalstudenten. In november 2020 stuurde Buitenlandse Zaken een memo naar het ministerie van Onderwijs, als reactie op een concept-Kamerbrief van OCW over universitaire samenwerking: ‘Gewoontegetrouw wordt de verantwoordelijkheid wel heel erg op het bordje van de instellingen gelegd, valt ons op.’

‘Ik vrees dat vitale technologie en kennis al is weggelekt. Er zijn op dit moment bijna geen militaire gebieden meer waarop China achterloopt’

Defensiespecialist Danny Pronk zegt dat Chinese militaire onderzoekers opereren als ‘stofzuigers’ die overal kennis opslurpen. ‘Alle kennis die ze in het Westen opdoen, wordt in China geanalyseerd,’ zegt hij. ‘Ze filteren eruit wat nuttig is.’ Volgens hem heeft het Chinese leger onder andere langs deze weg de kennis opgedaan om een ​​ballistische raket te bouwen die bewegende schepen kan detecteren en raken.

Pronk: ‘Ik vrees dat vitale technologie en kennis al is weggelekt. Er zijn op dit moment bijna geen militaire gebieden meer waarop China achterloopt. We hebben te lang gewacht met maatregelen nemen. Daardoor voeren we nu een achterhoedegevecht.’

Het internationale samenwerkingsverband heeft ook de NUDT en de Chinese regering om reactie gevraagd, maar die hebben niet gereageerd.