VNG Magazine nummer 4, 3 maart 2020
Auteur: Marten Muskee | Beeld: Koen Verheijden/HH
Door de snelheid waarmee de overheid de gebouwde omgeving van het gas wil afkoppelen en elektrificeren, neemt de CO2-uitstoot in de komende jaren alleen maar toe. En dat was nu juist niet de bedoeling. Hoogleraar Energy Technology David Smeulders (TU Eindhoven) ziet liever een nationaal isolatieprogramma met een langzamere uitfasering van het gebruik van aardgas. Dat zet veel meer zoden aan de dijk.
Aardgas blijft voorlopig hard nodig om in de Nederlandse energiebehoefte te voorzien, daar heeft David Smeulders geen ingewikkelde rekenmethodes voor nodig. De snelheid van elektrificeren ligt te hoog, wind- en zonne-energie voorzien nog lang niet in de behoefte. Zijn advies: zorg eerst voor voldoende opwekking en opslagcapaciteit van duurzame energie, en maak tot die tijd gebruik van aardgas, want dat geldt als meest schone fossiele brandstof. Dat gas komt niet langer uit Groningen, maar van de gasvelden op de Noordzee of wordt geïmporteerd.
De huidige 9 gigawatt aan gascentrales zal gezien de energietransitie groeien naar 25 gigawatt in 2050. Dat heeft onder meer te maken met de sluiting van kolencentrales. De ombouw van kolencentrales naar biomassacentrales zorgt eveneens voor een grotere uitstoot van CO2. ‘Een CO2-snuffelaar ziet echt geen verschil tussen een opgestookte boomstam of kolenbriket. En het hoofddoel is nog steeds 95 procent CO2-reductie ten opzichte van de emissies in 1990’, zegt Smeulders.
Slechts een vijfde deel
Smeulders onderzoekt aan de TU Eindhoven systemen om duurzame energie op te wekken en op te slaan. Vooral de opslag van groene energie vormt een van de grootste uitdagingen na 2030. De grootste uitdaging tot die tijd is te zorgen voor voldoende groene energie.
‘We zitten nu op 10 procent groene stroom in Nederland, zonder biomassa, maar omdat stroom slechts een vijfde deel van ons totale energieverbruik uitmaakt, is 98 procent gewoon fossiel. In de komende jaren wordt veel geïnvesteerd in groene stroomvoorziening. Als alles wordt uitgevoerd zoals gepland, dan komt het percentage groene energie in 2030 in het meest optimistische scenario uit op ongeveer 15; 85 procent komt dan nog steeds gewoon van fossiele brandstoffen, zo simpel ligt het.’
Waar halen we al die biomassa vandaan?
Gemeenten moeten een Regionale Energiestrategie (RES) optuigen. Ze kijken daarbij zeker naar de mogelijkheden van een warmtenet. Dat is volgens Smeulders niet meer dan een transportsysteem. De grote vraag is waar de warmte vandaan moet komen, zeker wanneer een gemeente niet bij een industriegebied ligt waar restwarmte aanwezig is. Zo voorziet de kolengestookte Amercentrale 40.000 woningen van warmte. ‘Kolencentrales moeten echter dicht en gebruiken biomassa als reddingsboei. Volgens de politiek hoeft de CO2 die daarbij vrijkomt niet te worden meegeteld, omdat dat nu eenmaal zo op Europees niveau is afgesproken.’
Verkeerde been
Gemeenten focussen zich dan ook op kleine lokale biomassacentrales, die worden gesubsidieerd en niet meetellen in de CO2-uitstoot. Maar volgens Smeulders worden ze daarmee op het verkeerde been gezet. Er bestaan plannen voor de bouw van honderden kleine biomassacentrales. ‘Dat is het slechtste wat je kunt doen. Kleine centrales zijn niet goed uit te filteren. Er komen meer fijnstof, stikstofoxides en CO2 in de lucht, veel meer dan uit kolencentrales. Dus uiteindelijk stoot een gemeente twee keer zoveel CO2 uit met een kleine biomassacentrale, dan toen de wijken nog aan het gas zaten. En waar halen we al die biomassa vandaan?’
Een groot deel van de politiek speelt zich af in de papieren werkelijkheid, zegt Smeulders. ‘Daar wringt het ook tussen politiek en wetenschap. Het gevaar bestaat dat de RES ook een papieren werkelijkheid wordt, die niets meer met CO2-reductie te maken heeft. De RES is straks fantastisch ingevuld, terwijl de uitstoot hoger is. De politiek is tevreden, maar het klimaat gaat er niet op vooruit.’
Ook Smeulders vindt dat Nederland af moet van de fossiele brandstof, maar heeft bedenkingen bij het tempo waarin dit gebeurt. De oplossing wordt gezocht in elektrificering, maar het plaatsen van een elektrische ketel is het domste wat je kunt doen, zegt hij. ‘De uitstoot die je niet langer in het huishouden hebt, komt uit de gasketel in de centrale. Die zet gas om in elektriciteit en dat moet naar de woning getransporteerd worden. Dat betekent een rendementsverlies van 50 procent terwijl een cv-ketel een rendement van 100 procent heeft. Ik kijk nu alleen naar droge cijfers, maar er speelt meer.’
Langer aan het gas
Smeulders doelt op het Groninger gasveld en de discussie om zo snel mogelijk van fossiele brandstof af te gaan, zonder dat men zich realiseert hoe moeilijk dat is. Aan de klimaattafel voor de gebouwde omgeving, basisonderdeel voor het Klimaatakkoord, zaten geen individuele bewoners aan tafel, wel de goed georganiseerde industrie – en die heeft de belangen het best behartigd.
De overheid wil nu snelle stappen maken bij de individuele huishoudens. ‘Draai dat om en leg inwoners uit dat je als gemeente nog wat langer aan het gas blijft, omdat het doel uiteindelijk is CO2 te besparen. Vertel dat dit mogelijk op een andere manier gaat gebeuren. Dat past moeilijk in een politieke cyclus van 4 jaar, energiesystemen hebben een cyclus van 50 jaar. Gemeenten beroepen zich op de afspraken die samen zijn gemaakt. Onderbouw de discussie echter met cijfers en kijk dan wat verstandig is om te doen. Ja, een gemeente met veel nieuwbouw en veel restwarmte moet natuurlijk meteen aan de slag, maar gasloos worden is geen doel op zichzelf.’
Het plaatsen van een elektrische ketel is het domste wat je kunt doen
Smeulders stelt voor aan de slag te gaan met een nationaal isolatieprogramma waarin inwoners veel meer subsidie krijgen. Het isoleren van 7,7 miljoen woningen levert een CO2-reductie op van 50 procent. Hij weet ook waar de miljarden liggen die daarvoor nodig zijn. ‘Schaf de subsidie op biomassa af. Zet de 11,4 miljard die daarnaartoe gaat in voor het nationaal isolatieprogramma. Zo winnen we tijd om goed naar de alternatieven te kijken. Misschien is het straks interessanter om waterstof door de bestaande gasleidingen te pompen. Alle ballen worden op elektriciteit gezet en bewoners moeten van het gas af. Dat vind ik controversiële politiek die niks bijdraagt aan het verminderen van de CO2-uitstoot.’
Smeulders staat niet alleen in zijn visie. Diverse wetenschappers laten een vergelijkbaar geluid horen, zoals de hoogleraren Richard van de Sanden, Machiel Mulder, Ad van Wijk en Fokko Mulder.
Importeren
Volgens de energieprofessor kunnen we gas blijven gebruiken uit de kleinere velden op de Noordzee, of door het te importeren. ‘Nu kun je zeggen dat de CO2-footprint voor gas groter is in bijvoorbeeld Rusland, maar dat geldt ook voor kolen en biomassa die we uit het buitenland halen. Maak daarom Europese afspraken en sluit de meest vervuilende kolencentrales.’
Nederland heeft de schoonste kolencentrales, zoals die in de Eemshaven die de overheid wil sluiten. ‘Om de energieproblemen daadwerkelijk op te lossen is Europa nodig. CO2 houdt zich niet aan grenzen.’ In dat verband ziet Smeulders de EU liever weer omgevormd worden tot de EEG, de Europese Energiegemeenschap.
Kijkend naar de alternatieven om woningen te verwarmen, is Smeulders tegen de warmtepomp. Die maakt vooralsnog te veel lawaai. Er liggen mogelijkheden in PVT-panelen die zowel stroom als warmte opwekken en ook warmtenetten bieden mogelijkheden, maar dan niet gevoed door biomassacentrales.
Kernenergie biedt geen oplossing, meent hij. Het is wel heel schoon, maar van alle vormen van energie ook de duurste. Verder zet Smeulders in op de toekomstige toepassing van waterstof. Intussen doet de wetenschap veelbelovend onderzoek naar de productie van zonnegas op de langere termijn, een proces waarbij met CO2 en de zon gas wordt gemaakt.
Prima handvat
Het Planbureau voor de Leefomgeving helpt gemeenten bij hun aanpak van de energietransitie. Het PBL biedt daarbij acht opties, gekwalificeerd naar het aantal euro’s dat een maatregel kost om één ton CO2-emissie te besparen. Volgens Smeulders een prima handvat om keuzes mee te maken.
Controversiële politiek die niks bijdraagt aan het verminderen van de uitstoot
De allergoedkoopste optie blijkt het omzetten van een kolencentrale naar gas. Dat kost bijna niks en kan heel snel want die zijn al voorbereid. Het scheelt 50 procent aan uitstoot. Op de tweede plaats staat het afvangen en opslaan van CO2 van kolencentrales, dat kost 75 euro per ton afgevangen CO2. Andere opties komen allemaal zo rond de 400 euro per ton uit.
Smeulders: ‘We kunnen de kolencentrale bij de Eemshaven langer openhouden door de CO2 af te vangen en te injecteren in de lege gasvelden. Als we jaarlijks 20 procent van totale uitstoot opvangen, kunnen we 40 jaar vooruit om alles onder de grond te stoppen waar eerst het gas zat. Dat is relatief goedkoop, dus waar wachten we op?’
Verkeerde beslissingen
In heel Europa investeren landen in gasinfrastructuur, terwijl Nederland wil afkoppelen. Daarbij richt de overheid zich op de totale gebouwde omgeving. De individuele woningen als onderdeel daarvan zijn verantwoordelijk voor 17 megaton CO2-uitstoot tegen een totale emissie van 200 megaton. ‘Woningen zitten daarmee ruim onder de 10 procent. Daar focust de overheid op en neemt verkeerde beslissingen.’
Hij trekt de vergelijking door naar Schiphol, verantwoordelijk voor 13,1 megaton uitstoot. ‘Dat is in dezelfde orde van grootte als onze huishoudens, en toch wordt het vliegverkeer niet belast. Voer zo snel mogelijk een vliegtax in, van 100 euro per kaartje bijvoorbeeld om impact te maken. Dan vliegen mensen niet meer voor 30 euro naar Barcelona en is Lelystad Airport niet nodig. Je kunt niet tegen inwoners zeggen dat ze van het gas af moeten en tegelijkertijd Schiphol uitbreiden. Dat is niet netjes en niet eerlijk.’
Keurslijf
Smeulders kan zich de problemen van lokale politici goed voorstellen, want die zitten in het keurslijf van de gemaakte afspraken. ‘Ik wens ze politieke moed toe om daaruit te breken. Niet door tegen te stribbelen, maar door mee te stribbelen.’
Dat bekent in de goede richting meebewegen, maar wel met een eigen invulling. De acht scenario’s van het PBL bieden daar goede aanknopingspunten voor. ‘Maak een transitieplan waarbij je gasloos zo lang mogelijk uitstelt en begin intussen wel met maatregelen om daarnaartoe te werken. Zoek lokaal naar de mogelijkheden, want die zijn er genoeg. Denk aan aardwarmte, thermische energie uit oppervlaktewater of uit het riool of uit een damwand. Daarmee onttrek je warmte uit de waterlopen die je dan gebruikt om huizen te verwarmen.’
‘Niet eens met de liefdesverklaring aan aardgas’
De Rotterdamse wethouder Arno Bonte (GL) vindt David Smeulders eigenlijk te negatief over de mogelijkheden om van het gas af te gaan. Bonte is in de havenstad verantwoordelijk voor de energietransitie, en ziet wel degelijk legio mogelijkheden om in dertig jaar duurzaam van het gas te gaan en de uitstoot van CO2 te verminderen.
Smeulders stelt in het interview met VNG Magazine dat er te snel van het gas wordt afgeschakeld, terwijl er nog niet genoeg duurzame alternatieven beschikbaar zijn. De alternatieven die er wél zijn, waaronder biomassa, zijn uiteindelijk vervuilender. Het gebruik van aardgas is dan tot nog toe de beste optie, zegt Smeulders.
‘Met de liefdesverklaring van Smeulders aan het aardgas ben ik het niet eens’, zegt wethouder Arno Bonte (GroenLinks) van Rotterdam. ‘In onze plannen hebben we opgenomen dat we het gebruik van gas de komende dertig jaar gaan uitfaseren. Daar nemen we de tijd voor en dat doen we in goed overleg met onze inwoners, wijk voor wijk. In 2050 willen we dan klimaatneutraal zijn en geen CO2 meer uitstoten.’
‘Smeulders doet alsof er maar één alternatief is, biomassa. In Rotterdam hebben we een veel duurzamer alternatief’, zegt Bonte, die zijn gemeente als voorbeeld voor heel Nederland ziet. ‘We richten ons op het gebruik van de restwarmte die vrijkomt in de industrie. Dat opgewarmde koelwater is in grote hoeveelheden aanwezig, maar spoelen we nu ongebruikt de Noordzee in. Als we dat goed benutten, is het effect op de CO2-reductie heel groot.’
Warmterotonde
Rotterdam werkt samen met omliggende gemeenten in de Regionale Energiestrategie aan de aanleg van een warmterotonde, waarbij de warmte uit de haven in grote delen van Zuid-Holland kan worden verspreid – ‘tot Den Haag en Leiden aan toe’. ‘Dat is een heel goede manier om woningen te verwarmen, en veel kostenefficiënter ook. Daarmee heb je al 20 procent van de Nederlandse woningen van duurzame warmte voorzien.’
Ook voor de opwekking van elektriciteit zijn er goede alternatieven, zegt Bonte. ‘Rotterdam is de plattedakenhoofdstad van Nederland, 70 procent van onze daken is geschikt voor zonne-energie. We hebben daarom een programma om zo veel mogelijk daken van zonnepanelen te voorzien. En om de haven en de industrie te verduurzamen, zetten we fors in op energie van zee. General Electrics heeft hier in de haven een testopstelling met de grootste windmolen ter wereld. Die is 260 meter hoog. Als die goed door de test komt, en daar lijkt het op, dan kunnen die 12 megawatt opwekken. We hebben ongeveer duizend van die windmolens nodig om de industrie van groene stroom te voorzien en volledig CO2-neutraal te maken.’
Bonte is het wel eens met Smeulders’ pleidooi voor een nationaal isolatieplan. ‘Daar ben ik hartstikke voor. In Rotterdam zetten we ook fors in op isoleren. Maar alle steun van de rijksoverheid is welkom, want als je meer kunt isoleren, heb je minder energie nodig.’ (RvdD)