Sollen met de rechten van een promovendus aan Tilburg University

Sollen met de rechten van een promovendus aan Tilburg University

Ik ben bijna 40 jaar verbonden geweest aan Nederlandse universiteiten, maar wat er dit semester aan de Tilburgse universiteit gebeurde, heb ik nooit eerder meegemaakt: na de openbare verdediging van een proefschrift, die ik livestream had gevolgd, is geweigerd aan de promovendus het doctoraat te verlenen, hoewel het proefschrift tevoren unaniem was goedgekeurd door dezelfde promotiecommissie die nu het onvoldoende uitsprak.

Beeld: Ben Bergmans

In de jaren zestig van de vorige eeuw kwam dit wel eens voor. Dat was vernederend en pijnlijk voor de betrokkene die dit na afloop van de verdediging in de Aula te horen kreeg in het bijzijn van familie, vrienden en collega’s. Het leverde bovendien forse reputatieschade op in de verdere loopbaan. Ook financieel was het een aderlating, want in die tijd moesten proefschriften al gedrukt zijn vóór de dag van de promotie. Op zeker ogenblik wilde men dit niet langer en is in het promotiereglement voorgeschreven dat er een promotiecommissie moet komen die tevoren het manuscript leest en goedkeurt. Pas dan wordt de betrokkene tot de verdediging toegelaten.

De praktijk sindsdien is dat de beslissende discussie of het proefschrift van voldoende niveau is zich afspeelt in de fase van lezen, gemotiveerd schriftelijk beoordelen en wel of niet goedkeuren van het manuscript. In Tilburg mag slechts één lid van de promotiecommissie tegen toelating tot de verdediging stemmen of zich onthouden. In de beraadslaging van de commissie na afloop van de openbare verdediging vindt uiteraard opnieuw discussie plaats over de kwaliteit van het proefschrift.

In mijn ervaring van enkele honderden promoties in Tilburg en elders, bezigen de commissieleden dan meestal kwalificaties als: een zesje, een dikke zeven, goed, matig, vernieuwend, net aan de maat, voorzichtig, prachtig, nuttig, interessant, jammer dat dit of dat niet ook besproken is, (weinig) sprankelende conclusies, en dergelijke. Nooit – ik herhaal: nooit – heb ik meegemaakt dat gesproken is in termen van erop of eronder, doctorsbul uitreiken of niet. 

Kan het eigenlijk wel, de bul weigeren uit te reiken nadat het proefschrift door de leden van de promotiecommissie gemotiveerd is goedgekeurd en de promovendus is toegelaten tot de openbare verdediging? De standaardpraktijk is een belangrijke contra-indicatie voor het antwoord dat weigeren niet mag, maar het Tilburgse promotiereglement zwijgt op dit punt.

In Tilburg zijn alle leden met stemrecht die het manuscript hebben goedgekeurd en waarmee de promovendus tot de verdediging is toegelaten, in beginsel tevens lid van de promotiecommissie die na afloop van de openbare verdediging stemt over het verlenen van de graad van doctor. Hoe kan het dan dat in dit geval de meerderheid van de leden van de promotiecommissie (één lid was afwezig) na afloop van de verdediging alsnog het proefschrift van onvoldoende kwaliteit oordeelde? Wat is hier gebeurd?

Tussen beide beoordelingsmomenten zat voor zover kenbaar alleen de mondelinge verdediging, maar het reglement bepaalt niet dat de kwaliteit ervan mag meewegen bij het oordeel over het verlenen van het doctoraat. Dat ligt ook voor de hand, omdat het uiteindelijk gaat om de kwaliteit van het verrichte onderzoek. De mondelinge verdediging is een momentopname die later bij de beoordeling van het boek door het forum van wetenschappers in de bewuste discipline geen enkele rol speelt. De openbare verdediging is – als ik even de historie vergeet – een ceremonieel gebeuren, voor betrokkene vaak zenuwslopend, maar voor familie, vrienden en collega’s een feestelijk en voor degenen die het voor het eerst meemaken, een plechtig en indrukwekkend ritueel.

Voorts geldt – in uitersten gedacht – dat slechte proefschriften soms zelfverzekerd en eloquent verdedigd worden, met een enkele keer een spottende nabrander van de opponent (geachte promovendus, gelooft u zelf wat u zegt?), terwijl er uitstekende proefschriften zijn waarbij de promovendus piepend en hortend het hora est haalt. Ik herinner mij een geval waarin de promovendus iedere vraag beantwoordde met: hooggeleerde opponens, u heeft gelijk. Hij kreeg zijn doctoraat. Ook heb ik heel vaak meegemaakt dat na afloop tijdens het beraad wordt gezegd: het was geen antwoord op mijn vraag, maar dat doet aan mijn positief oordeel over de kwaliteit van het proefschrift niet af.

In dit geval kan het alleen de kwaliteit van de verdediging geweest zijn die de leden van de promotiecommissie tot hun herziene standpunten hebben gebracht. Dat had dus niet gemogen. Maar bij deze ene, op zichzelf al cruciale fout is het niet bijgebleven. De fungerend voorzitter van de promotieplechtigheid, Prof. dr. Geert Vervaeke, decaan van de juridische faculteit, heeft al meteen hoorbaar bij het verlaten van de Aula zijn grote ongenoegen geuit over de verdediging.

Maar een fungerend voorzitter is in Tilburg louter technisch voorzitter. Hij heeft geen stemrecht, niet eens adviserend. Hij moet de beraadslaging in goede banen leiden, te beginnen met het woord geven aan (co)promotoren die wel een adviserende stem hebben bij het verlenen van het doctoraat. Hij heeft zich een bevoegdheid toegeëigend die hij niet had.

Het zou hem gaan om het bewaken van de kwaliteit van juridische proefschriften in Tilburg. Het is echter moeilijk denkbaar dat uitgerekend hij, Vervaeke, daarvoor gekwalificeerd is, want hij is geen jurist, is niet kenbaar thuis, laat staan specialist in het onderwerp van het proefschrift, en, zoals meestal bij een technisch voorzitterschap, is het zeer de vraag of hij het proefschrift tevoren van kaft tot kaft gelezen heeft.

Het optreden van de decaan was dus helemaal fout. Hij heeft de rechtspositie van de promovendus op een, het kan niet anders worden gezegd: onbehouwen manier onderuit gehaald. Maar nóg was dat klaarblijkelijk niet genoeg. Vervaeke heeft het vervolgens bestaan om een geheime schriftelijke stemming te houden onder de aanwezige leden van de promotiecommissie. Alleen het eindresultaat is medegedeeld, ook aan de promovendus: twee stemmen tegen het verlenen van het doctoraat, een stem voor.

Wie tegen hebben gestemd en waarom ze zijn teruggekomen op hun eerdere goedkeuring, is niet bekend en er heeft geen discussie over kunnen plaatsvinden. Dit is flagrant in strijd met alles wat het promotiereglement bepaalt over openheid van argumentatie. Leden van de promotiecommissie moeten hun standpunt over de kwaliteit van het proefschrift aan de hand van een vragenlijst over alle criteria waaraan een proefschrift dient te voldoen (voor de liefhebber art. 7.2 promotiereglement) schriftelijk motiveren. De motivering wordt gedeeld met de overige leden van de promotiecommissie, met de (co)promotoren en ook met de promovendus. Deze weet dus precies wat ieder lid van de promotiecommissie van het proefschrift goed en niet goed vindt.

Ook tijdens de beraadslaging na afloop van de verdediging geeft ieder lid van de commissie open zijn of haar gemotiveerde mening over het proefschrift en over het verlenen van het doctoraat. Soms leidt dit tot een discussie, maar dat er formeel gestemd moet worden, heb ik zelf nog nooit meegemaakt. In ieder geval geldt dat indien er al gestemd zou moeten worden, dit in alle openheid en beargumenteerd dient te gebeuren en niet in het geheim, zoals Vervaeke bedacht heeft.

Het zou heel vreemd zijn als een geheime stemming zou zijn toegestaan, omdat die in strijd zou zijn met de openheid die de hele beoordelingsprocedure kenmerkt en zich voorts niet zou verdragen met een essentiële kernwaarde van de wetenschap: transparantie. Zie de Nederlandse Gedragscode Wetenschappelijke Integriteit, waar art. 1.4 promotiereglement uitdrukkelijk naar verwijst.

Vervaeke heeft dus ook op dit punt een onjuiste en voor de rechtspositie van de promovendus heel schadelijk besluit genomen. (Co)promotoren hebben niet de kans gekregen het voor hun promovendus op te nemen door in debat te gaan met de tegenstemmers. Zij wisten immers niet wie dat waren, wat hun argumentatie was en waarom zij terugkwamen van hun eerdere oordeel. Ook het afwezige lid van de promotiecommissie heeft geen inbreng kunnen hebben.

Vervaeke heeft wel nog contact/overleg gehad met de rector en met enkele haastig opgetrommelde juridische beleidsmedewerkers, overigens opnieuw zonder de (co)promotoren daarin te betrekken. De rector heeft Vervaeke kennelijk gesteund, maar tegelijk beslist dat de promovendus een tweede verdediging zou moeten krijgen.

Het bovenstaande bevat harde kwalificaties over het optreden van de decaan van de juridische faculteit, Vervaeke. Ik meen dat ze gerechtvaardigd zijn. Hij heeft op onhoudbare gronden en in een uiterst laakbare procedure, waarvoor hij als technisch voorzitter verantwoordelijk was, een promovendus in het openbaar vernederd en geheel ten onrechte de bul onthouden.

Hij had moeten beseffen dat het niet verlenen van het doctoraat op basis van wat tijdens de openbare verdediging gebeurt, niet dan in hoogst uitzonderlijke gevallen zou kunnen, en dat dan een zorgvuldige procedure een allereerste vereiste is: open, met hoor en wederhoor, goed feitenonderzoek en een technisch voorzitter die zijn plaats kent. Een subjectieve mening over de kwaliteit van een mondelinge verdediging door een leek is nooit voldoende.

Het eigenmachtig optreden van Vervaeke zet hem zelf en de universiteit lelijk te kijk. Het zou de universiteit sieren indien zij de gemaakte fouten niet probeert toe te dekken, maar ze volmondig erkent en alsnog zo spoedig mogelijk het doctoraat verleent. 

Jan Vranken, emeritus hoogleraar Methodologie van het privaatrecht TiU en oud-voorzitter van de Commissie Wetenschappelijke Integriteit TiU

Update 21-12-2021. De universiteit komt nu toch met een verklaring. Lees daarover: Herkansing voor afgewezen promovendus

De promovendus is in deze opinie geanonimiseerd en is bekend bij de redactie. Univers heeft promovendus, promotor, fungerend voorzitter en de universiteit om een reactie gevraagd op deze opinie. Geen van de betrokkenen wil ingaan op de kwestie.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.