Zoon van Westzaan, held van Hoorn

Winter 1573. Onder leiding van Willem van Oranje verzetten de noordelijke provincies van de Lage Landen zich tegen de Spaanse overheersing. In Holland was de strijd heftig, maar daar behaalden de provincies wel enkele belangrijke overwinningen. Op 8 oktober mislukte de belegering van de Spanjaarden op Alkmaar. Alkmaar werd ontzet. Drie dagen later wonnen de watergeuzen de grote slag op de Zuiderzee waardoor zij heersers van de wateren werden. Helaas was hiermee de oorlog nog lang niet beslist. De Spaanse troepen gaven hun pogingen Holland terug te winnen niet op. In die pogingen kregen Waterland en de Zaanstreek het zwaar te verduren.

Tachtigjarige Oorlog in de Zaanstreek

Omdat het Spaanse leger zich in Assendelft gevestigd had, vestigde het Staatse leger (het leger van Willem van Oranje) zich in het nabijgelegen Westzaan. Samen met de Vrijbuiters (Zaankanters die zichzelf hadden verenigd om te vechten tegen de Spanjaarden) probeerden zij de omliggende dorpen tegen de Spaanse furie te verdedigen. De Westzaners voelden zich veilig met een troepenmacht in hun midden. Maar in de nacht van 19 op 20 februari 1574 veranderde alles. Het had de afgelopen dagen zo hard gevroren dat het Spaanse leger kans zag zich snel over de slootjes en wateren te bewegen en het gebied te overmeesteren. Tot overmaat van ramp had de bevelhebber van het Staatse leger het gebied net verlaten om munitie te halen in Hoorn.

In de vroege ochtend van 20 februari naderde het Spaanse leger Westzaan. De Staatse soldaten verzamelden zich bij de kerk. Daar merkten ze dat hun bevelhebber ontbrak. De moed zakte hen in de schoenen en zij zochten allen een veilig heenkomen. Nu de vijand vrij spel had moesten ook de inwoners hals over kop vluchten. Hen was bekend dat de Spanjaarden grof geweld niet schuwden. En na de recente nederlagen was dat brute geweld alleen maar toegenomen. Wie in Westzaan bleef kon rekenen op de dood.

De tocht van Lambert Melisz

Ook Westzaner Lambert Melisz besloot te vluchten, maar zijn moeder was slecht ter been. Hij wilde haar niet achterlaten ondanks argumenten van zijn moeder dat de Spanjaarden zo’n oude dame niets zouden doen. Hij zette zijn moeder op een geïmproviseerde slee, wikkelde een paar dekens om haar heen en trok haar over het ijs voort. Net op weg zag hij in de verte een groepje mannen hun richting opkomen. Het waren Spanjaarden. Snel verstopte Lambert zich tussen het riet, maar moest zijn moeder op het ijs achterlaten. Vanuit zijn schuilplek zag hij de Spanjaarden op zijn moeder aflopen. Ze waren uit op goederen en waardevolle spullen, maar onder de dekens vonden zij alleen de oude vrouw. De soldaten lieten de vrouw met rust en dropen af. Lambert kwam weer tevoorschijn en zette zijn reis voort, over het ijs van de Zuiderzee, helemaal richting Hoorn.

Hij ging aan land bij de Westerdijk en deed zijn verhaal bij de poortwachter van de Westerpoort. Snel verspreidde de gebeurtenis zich in de stad en menig inwoner raakte onder de indruk van deze buitengewone prestatie. Als aandenken aan Lambert, maar ook als voorbeeld voor Hoornse inwoners, werd er in het topje van de Westerpoort een houtgravure en gedicht geplaatst die het verhaal vertellen van Lambert Melisz en zijn vergaande moederliefde.

Waargebeurd of legende?

Zoals met veel volksverhalen bestaat er veel onduidelijkheid over de echtheid van het verhaal. Ook over de naam Lambert Melisz wordt veel gespeculeerd. Sommige schrijvers beweren dat het niet de echte naam is van de Westzaner, maar van een Hoornaar die zich het verhaal toe-eigende om zijn reputatie op te vijzelen.

Melisz of Herder?

De bekende Hoornse kroniekschrijver Velius (1572-1630) was de eerste die over de man en zijn moeder uit Westzaan schreef. Namen noemde hij niet. Pas in 1740 werd voor het eerst de naam Lambert Melisz genoemd door Sebastiaan Centen, in een voetnoot in de vierde druk van Velius’Kroniek van Hoorn. Daarvoor was wel al een andere naam bekend: Herder. De zeventiende-eeuwse streekhistoricus Hendrik Soeteboom (1616 – 1678) beschreef het verhaal en  noemde de zoon Herder. De oude vrouw kreeg de naam Maria. Waar hij die namen op gebaseerd had is niet duidelijk.

Uit Hoorn of uit Westzaan?

In een artikel van G.J. Honig in De Zaende (1948), toont de auteur aan dat al in 1572 een Lambert Melisz in Hoorn woonde. Honig gaat er van uit dat Lambert wel de echte naam is, maar dat het verhaal niet helemaal klopt. Hij denkt dat Lambert in 1574 al in Hoorn woonde, maar zijn moeder is gaan halen toen de situatie in de Zaanstreek ernstiger werd. Volgens hem verklaart dit ook direct waarom de zoon er voor koos naar Hoorn te gaan in plaats van naar het veilige en dichterbij gelegen Wormer.

Moeder of oma?

Dr. S. Hart stelt in zijn artikel in West-Friesland Oud en Nieuw uit 1957 dat de naam Lambert Melisz maar een familieoverlevering is. Wel denkt hij dat de echte Westzaner iets met ene Lambert Melisz van doen had, bijvoorbeeld door het verkrijgen van onderdak of een werkrelatie. Hart ziet in Heijnderick Jacobz. Oetkens (of Oetghers) de echte Westzaner. Hij redde zijn grootmoeder uit handen van de vijand door uit Westzaan te vertrekken. Daarna heeft Oetkens zich in Hoorn gevestigd. Als dank voor zijn redding schonk de grootmoeder hem in 1582 een pand in hun voormalige woonplaats. Het verloop van dit verhaal kan uiteindelijk vervormd zijn naar het ons bekende verhaal van Lambert Melisz.

1573 of 1574?

Hoewel de gebeurtenis zich in deze tekst afspeelt op 20 februari 1574, wordt op het bovenstaande reliëf en in verschillende historische werken de gebeurtenis in 1573 geplaatst. De verwarring over 1573/1574 zou kunnen zijn ontstaan omdat sommige bronnen spreken over de winter van 1573. Dat kan zowel begin als eind 1573 impliceren.

Toen Alkmaar ontzet werd op 8 oktober 1573 was de Zaanstreek nog bezet. Er hebben in de winter daarna verschillende schermutselingen plaatsgevonden, waaronder de aanval op Krommenie en Krommeniedijk op 19 februari 1574. Daar heeft een behoorlijke slag plaatsgevonden met de plaatselijke bevolking. De Spanjaarden wonnen en bezetten Krommenie. Daarna trokken zij door naar Westzaan waar vandaan de bevolking over het ijs naar Zaandam en Wormer vluchtte. Zo ook Lambert Melisz.

Alle schrijvers laten er geen twijfel over dat een dergelijke gebeurtenis plaats heeft gehad. Echter wordt alleen in twijfel getrokken of de Westzaner Lambert Meliszoon heette en of de beroemde Hoornse familie Melisz daadwerkelijk afstamde van de held uit 1574.

Auteur: Emmie Snijders

Literatuur:

– G.J. Honig, ‘Lambert Melisz van Westzaan en zijn nageslacht te Hoorn’, De Zaende 3 (1948).

– S. Hart, ‘Lambert Melisz. De huisman van de Westzaan?’, West-Friesland Oud & Nieuw 24 (1957) 54-59.

– Jacob Honig, De Geschiedenis der Zaanlanden (1849).

– G. Oosterbaan, De Tweeling in de Ban (1968).

Publicatiedatum: 06/12/2011